Bieżący numer
Archiwum
Roczniki
Wydawnictwo ciągłe
Wydawnictwo przedwojenne
O czasopiśmie
Cele i zakres
Rada Naukowa
Rada Redakcyjna
Lista recenzentów
Bazy indeksacyjne
Archiwizacja
System antyplagiatowy
Wydawca
Historia czasopisma
Kontakt
Etyka wydawnicza
Zasady etyki wydawniczej
Polityka czasopisma
Procedura recenzyjna
Model biznesowy czasopisma
Instrukcje dla autorów
PRACA ORYGINALNA
Wokół stolicy Rzeczypospolitej – brühlowskie ogrody
1
Uniwersytet Łódzki, Instytut Historii Sztuki, Katedra Historii Architektury
Data nadesłania: 02-06-2025
Data akceptacji: 01-08-2025
Data publikacji: 12-12-2025
Studia 2025;8:4-45
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
W czasach panowania Augusta III Sasa Warszawa była przestrzenią stale modernizowaną i wzbogacaną o nowe siedziby. Inicjatorem szeregu spektakularnych inwestycji był zaufany doradca monarchy, minister Heinrich von Brühl.
Ważnym obszarem aktywności mecenasowskiej Heinricha von Brühla było zakładanie ogrodów o zróżnicowanym charakterze. Wachlarzową kompozycję złożoną z dekoracyjnych parterów utworzono przy pałacu wybranym na miejsce stałego rezydowania, zlokalizowanym przy ul. Wierzbowej (tuż obok Pałacu Saskiego). Na Nowym Świecie i Woli połączono funkcję rekreacyjną i użytkową, wyznaczoną m.in. przez uprawę warzyw i obecność sadów. Kluczową rolę wśród posesji ministra stanowiły wreszcie tereny myśliwskie, gdzie na polowaniach podejmowano m.in. samego monarchę (Młociny, Ujazdów, Piaseczno, Słupno). Co istotne, projekty wszystkich kompleksów ogrodowych Brühla opracowywali architekci z Bauamtu (Saskiego Urzędu Budowlanego), m.in. Carl Friedrich Pöppelmann, Joachim Daniel Jauch i Johann Friedrich Knöbel.
Artykuł został opracowany w oparciu o materiały archiwalne (źródła rękopiśmienne i ikonograficzne), literaturę przedmiotu oraz badania in situ (prowadzone m.in. przy ul. Wierzbowej w Warszawie).
Spojrzenie na proces tworzenia założeń z bogato komponowaną zielenią uwidacznia znaczenie, jakie przypisywał im saski minister (zamawiający u wybitnych twórców znaczną ilość rysunków projektowych) oraz pozwala na dostrzeżenie sposobu tworzenia sieci brühlowskich kompleksów rezydencjonalno-ogrodowych wokół Warszawy.
Ważnym obszarem aktywności mecenasowskiej Heinricha von Brühla było zakładanie ogrodów o zróżnicowanym charakterze. Wachlarzową kompozycję złożoną z dekoracyjnych parterów utworzono przy pałacu wybranym na miejsce stałego rezydowania, zlokalizowanym przy ul. Wierzbowej (tuż obok Pałacu Saskiego). Na Nowym Świecie i Woli połączono funkcję rekreacyjną i użytkową, wyznaczoną m.in. przez uprawę warzyw i obecność sadów. Kluczową rolę wśród posesji ministra stanowiły wreszcie tereny myśliwskie, gdzie na polowaniach podejmowano m.in. samego monarchę (Młociny, Ujazdów, Piaseczno, Słupno). Co istotne, projekty wszystkich kompleksów ogrodowych Brühla opracowywali architekci z Bauamtu (Saskiego Urzędu Budowlanego), m.in. Carl Friedrich Pöppelmann, Joachim Daniel Jauch i Johann Friedrich Knöbel.
Artykuł został opracowany w oparciu o materiały archiwalne (źródła rękopiśmienne i ikonograficzne), literaturę przedmiotu oraz badania in situ (prowadzone m.in. przy ul. Wierzbowej w Warszawie).
Spojrzenie na proces tworzenia założeń z bogato komponowaną zielenią uwidacznia znaczenie, jakie przypisywał im saski minister (zamawiający u wybitnych twórców znaczną ilość rysunków projektowych) oraz pozwala na dostrzeżenie sposobu tworzenia sieci brühlowskich kompleksów rezydencjonalno-ogrodowych wokół Warszawy.
REFERENCJE (73)
1.
Barański Marek, Kinsner Paweł, Badania zabytków Piaseczna pod kątem ich przyszłej rewitalizacji, „Ochrona Zabytków”, 2024, nr 1, s. 133–148.
2.
Barczyk Alina, Drudzy po królu. Marszałkowie koronni jako fundatorzy i właściciele rezydencji — inicjatywy warszawskie z XVII–XVIII wieku, „TECHNE. Seria nowa”, 2022, nr 1 (9), s. 155–183.
3.
Barczyk Alina, Kulisy magnackiego splendoru. Oficyny kuchenne warszawskich rezydencji w czasach Augusta III Sasa, „Ethos”, 2022, t. 35, nr 1 (137), s. 81–102.
5.
Barczyk Alina, Pałac Ossolińskiego/Brühla. Trzysta lat z dziejów warszawskiej rezydencji, „Stolica”, 2023, nr 3–4, s. 60–64.
6.
Barczyk Alina, Rezydencja Heinricha von Brühla w Brodach — dworski przepych w interiorze, „Roczniki Humanistyczne”, 2023, nr 4, s. 7–31.
7.
Barczyk Alina, Rezydencje rodu Mniszchów w czasach saskich. Historia i treści ideowe architektury, Łódź 2021.
8.
Berling Karl, Das Brühlsche Schwanenservice, „Belvedere. Forum”, 1925, t. 8, nr 10, s. 80–85.
9.
Bernatowicz Tadeusz, Barocke Jagdschlösser und Tiergärten in Polen zur Zeit August III, „Barok. Historia — Literatura — Sztuka”, 2014, t. 21 (41), nr 1, s. 219–230.
10.
Bernatowicz Tadeusz, Ogrody do zabaw myśliwskich. Królewskie zwierzyńce czasów saskich wokół Warszawy, [w:] Królewskie Ogrody w Polsce, red. M. Szafrańska, Warszawa 2001, s. 265–288.
11.
Bernatowicz Tadeusz, Ogrody i krajobraz komponowany Ujazdowa w czasach królewskich, [w:] Jazdów, red. E. Rużyłło, Warszawa 2008, s. 81–97.
12.
Bernatowicz Tadeusz, Przestrzeń królewskich polowań: między elitarną reprezentacją a kameralną rekreacją, [w:] Świat polskich Wazów. Eseje, red. Z. Hundert, J. Żukowski, Warszawa 2019, s. 157–171.
13.
Bińczyk Arkadiusz, Rosołowski Marcin, Siedem wieków Warszawy, Kalendarium historii miasta do końca XIX wieku, Warszawa 2023.
14.
Bis Magdalena, Bis Wojciech, Założenie pałacowo-parkowe Brühla na Młocinach — wyniki badań archeologicznych z 2010 r. [The Brühl palace and park premise at Młociny — results of archaeological research from 2010], „Z otchłani wieków” 2011–2012, t. 66, nr 1–4, s. 91–99.
15.
Bis Magdalena, Bis Wojciech, Napieralski Mateusz, Ze studiów nad dziejami podwarszawskich rezydencji. Zabudowania w otoczeniu pałacu Brühlów w Młocinach (od połowy XVIII w.), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 2019, t. 67, nr 2, s. 169–222.
16.
Bodinek Claudia, Ein Meissener Porzellanservice für den Grafen: das Brühl’sche Allerlei, Köln 2018.
18.
Cassidy-Geiger Maureen, A lemon tree for the Prime Minister’s table? Two drawings in Dresden for a silver centrepiece for Heinrich, Count von Brühl, „Silver Studies. The Journal of the Silver Society”, 2015, nr 32, s. 29–30.
20.
Dygdała Jerzy, Między teorią a wiedzą źródłową. Nowe spojrzenie na rolę saskiej Kamery jako prekursora prób modernizacji Rzeczypospolitej w XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 2023, t. 130, nr 4, s. 879–901.
21.
Dzięgielewski Jan, Instytucje ustrojowe Rzeczypospolitej Obojga Narodów a rozwój Woli, [w:] Historia Woli, red. K. Mórawski, Warszawa 2000, s. 37–67.
23.
Fijałkowski Wojciech, Non omnes res perdite sunt: o ogrodach barokowej Warszawy, „Ochrona Zabytków”, 1998, t. 51, nr 4 (203), s. 333–350.
24.
Fortuna-Antoszkiewicz Beata, Przemiany formy elementów i układów ogrodowych wzdłuż traktów komunikacyjnych na przykładzie Traktu Królewskiego w Warszawie, Warszawa 2012.
25.
Fried l Paul, Die polnisch-sächsische Personalunion in der Politik Europas unter August III. und Heinrich Graf von Brühl, [w:] Architektur und Kunst in der Ära des sächsischen Ministers Heinrich Graf von Brühl (1738–1763), red. T. Torbus, Ostfi ldern 2014, s. 43–53.
26.
Gałkowski Andrzej, Pałac myśliwski dla Augusta III Wettyna oraz jego pobyty w Piasecznie na podstawie kwerendy w zbiorach drezdeńskich, [w:] Obiekty zabytkowe w Piasecznie. O historii i przyszłości. Podsumowanie prac badawczych prowadzonych w 2018 roku na terenie Parku im. Książąt Mazowieckich w Piasecznie, Piaseczno 2021, s. 7–13.
27.
Gurlitt Cornelius, Warschauer Bauten aus der Zeit der sächsischen Könige, Berlin 1917.
28.
Hentschel Walter, Die sächsische Baukunst des 18. Jahrhunderts in Polen, Berlin 1967.
29.
Husarski Wacław, Jan Joachim Jauch, dyrektor budowli z czasów saskich, „Sprawozdania z posiedzeń Komisji Historii Sztuki”, 1918, s. 54–59.
30.
Jakóbczyk-Gola Aleksandra, Ogrody zwierząt, Staropolskie zwierzyńce i menażerie, Warszawa 2021.
31.
Kappel Jutta, Rekonstruktion und Bewertung der Elfenbeinsammlung von Heinrich Graf von Brühl im Grünen Gewölbe: ein „Segment” im Elfenbeinbestandskatalog der Schatzkammer, „Jahrbuch der Staatlichen Kunstsammlungen Dresden”, 2010, t. 36, s. 34–41.
32.
Koch Ingrid, Schwanenservice. Meissener Porzellan für Heinrich Graf von Brühl; Dresden, Schloss; bis 13. August, „Weltkunst”, 2000, nr 70, s. 1110.
33.
Koch Ute Christina, Die Skulpturensammlung des Heinrich Graf von Brühl, „Dresdener Kunstblätter”, 2008, t. 52, nr 1, s. 14–25.
34.
Koch Ute Christina, Die Tapisserien im Besitz von Heinrich Graf von Brühl, [w:] Heinrich Graf von Brühl (1700–1763). Ein sächsischer Mäzen in Europa, red. U.C. Koch, C. Ruggero, Dresden 2017, s. 54–69.
35.
Koch Ute Christina, Gesandte für die Kunst — die Bedeutung von Gesandten für die Brühlschen Sammlungen, [w:] Materielle Grundlagen der Diplomatie, red. M. Häberlein, C. Jeggle, Konstanz 2013, s. 193–205.
36.
Koch Ute Christina, Zur Inneneinrichtung des Brühlschen Palais und der zugehörigen Gebäude auf der Brühlschen Terrasse in Dresden, [w:] Heinrich Graf von Brühl (1700–1763), red. H. Bärnighausen, M. Schuster, Dresden 2020, s. 136–153.
38.
Kowalczyk Jerzy, Działania dworu królewskiego Wettinów w wymianie kulturalnej i artystycznej polsko-saskiej, „Barok. Historia — Literatura — Sztuka”, 2000, t. 7, nr 2, s. 171–192.
39.
Kwiatkowska Maria, Malarstwo, [w:] Warszawa w latach 1526–1795, red. A. Zahorski, Warszawa 1984, s. 534–564.
40.
Larionov Aleksej, Die Sammlung der Zeichnungen des Grafen von Brühl, [w:] Bilder-Wechsel, red. B. Dalbajewa, G. Lupfer, Y. Vashchenko, Köln 2009, s. 125–150.
41.
Lauterbach Alfred, Pałac Brühlowski w Warszawie, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności”, 1936, t. 41, nr 1, s. 6–10.
42.
Lauterbach Alfred, Rzeźby pałacu Brühlowskiego, „Arkady”, 1938, nr 8, s. 386–392.
43.
Lieber Maria, Kulturtransfer e provenienze: la biblioteca privata di Heinrich von Brühl nel contesto della cultura di corte sassone, [w:] Heinrich Graf von Brühl (1700–1763). Ein sächsischer Mäzen in Europa, red. U.C. Koch, C. Ruggero, Dresden 2017, s.114–126.
44.
Lileyko Jerzy, Zachariasz Longuelune i Gaetano Chiaveri — inspiratorzy późnego baroku w architekturze warszawskiej, [w:] Sztuka 1 poł. XVIII wieku, red. H. Lisińska, Warszawa 1981, s. 115–135.
45.
Malawski Seweryn, Polskie ogrody XVIII wieku. Kompozycje, style, kontekst kulturowy, Warszawa 2021.
46.
Malawski Seweryn, The style of ‘regular irregularities’ — rococo gardens and their reception in Polish garden art of the 18th century, „Roczniki Humanistyczne”, 2019, t. 67, nr 4, s. 61–107.
47.
Oleńska Anna, „Chciał pan podkomorzy mieć sielankę w naturze”. „Na Książecem” wśród podwarszawskich ogrodów księcia Kazimierza Poniatowskiego, [w:] Elizeum. Podziemny Salon Księcia. Dla Przyjaciół i Pięknych Pań, red. K. Guttmejer, Warszawa 2016, s. 29–58.
48.
Oleńska Anna, „Magnifi centia principis”. Brühl’s Artistic Activities in Poland as a Means of Political Self-Propaganda, [w:] Heinrich Graf von Brühl (1700–1763). Ein sächsischer Mäzen in Europa, red. U.C. Koch, C. Ruggero, Dresden 2017, s. 238–255.
49.
Pape Dorota, Przemiany kompozycyjno-przestrzenne terenu dzisiejszego parku w Piasecznie od czasów saskich do II wojny światowej, [w:] Obiekty zabytkowe w Piasecznie. O historii i przyszłości. Podsumowanie prac badawczych prowadzonych w 2018 roku na terenie Parku im. Książąt Mazowieckich w Piasecznie, Piaseczno 2021, s. 14–19.
50.
Reichel Friedrich, Das Schwanenservice und sein Auftraggeber: zu einer Sonderausstellung der Porzellansammlung im Dresdener Schloss vom 6. Mai bis 13. August 2000, „Dresdener Kunstblätter”, 2000, nr 44, nr 4, s. 107–111.
52.
Putkowska Jolanta, Warszawskie rezydencje na przedmieściach i pod miastem w XVI–XVIII wieku, Warszawa 2016.
53.
Różańska Anna, Parki warszawskie. Przemiany układów kompozycyjnych, Warszawa 2012.
54.
Ruggero Cristina, La Brühlsche Terrasse a Dresda tra progetto, rappresentazione e damnatio memoria, [w:] Heinrich Graf von Brühl (1700–1763). Ein sächsischer Mäzen in Europa, red. U.C. Koch, C. Ruggero, Dresden 2017, s. 130–147.
55.
Schmidt Otto Eduard, Minister Graf Brühl und Karl Heinrich von Heinecken. Briefe und Akten, Charakteristiken und Darstellungen zur sächsischen Geschichte (1733–1763), Leipzig 1921.
56.
Schuster Martin, Das Palais Brühl in Warschau, [w:] Heinrich Graf von Brühl (1700–1763). Bauherr und Mäzen, red. H. Bärnighausen, M. Schuster, Dresden 2020, s. 246–249.
57.
Schuster Martin, Heinrich Graf von Brühl (1700–1763), [w:] Heinrich Graf von Brühl (1700–1763), red. H Bärnighausen, M. Schuster, Dresden 2020, s. 8–13.
58.
Schuster Martin, Heinrich Graf von Brühl (1700–1763). Biografi sche Notizen und Bildnisse, „Dresdener Kunstblätter”, 2014, t. 58, nr 2, s. 4–15.
59.
Sikora Dorota, The baroque connection within city and garden — selected Warsaw examples / Barokowe sprzężenie miasta i ogrodu na wybranych przykładach warszawskich, „Technical Transactions. Architecture / Czasopismo Techniczne. Architektura”, 2016, nr 1-A, s. 3–13.
60.
Słownik geografi czny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VI, red. B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski, Warszawa 1885.
61.
Sokołowska Alina, Z dziejów Woli (w świetle źródeł z połowy XVIII w.), [w:] Dzieje Woli, red. J. Kazimierski, Warszawa 1974, s. 79–92.
62.
Sokołowska-Grzeszczyk Kazimiera, Ogród i pałac w Młocinach, „Rocznik Warszawski”, 1962, t. 3, s. 124–148.
63.
Torbus Tomasz, „Amuse le roi”, czyli kategoria „pałaców tranzytowych” — założenia budowlane hrabiego Henryka von Brühla w Brodach i Nischwitz, [w:] Praxis sine theoria. Księga pamiątkowa poświęcona pamięci profesora Adama Małkiewicza w 140-lecie powstania pierwszej katedry historii sztuki na ziemiach polskich, red. A. Betlej, A. Dworzak, Kraków 2022, s. 189–200.
64.
Torbus Tomasz, Sułkowski und Brühl und der Baubetrieb in Warschau unter August III, [w:] Friedrich der Grosse und Graf Brühl, red. S. Neuhäuser, Cottbus 2012, s. 77–85.
65.
Varsaviana w zbiorach drezdeńskich. Katalog planów i widoków Warszawy oraz rysunków architektonicznych budowli warszawskich okresu saskiego, red. M. Kretschmerowa, Warszawa 1965.
66.
Wątroba Przemysław, Szymon Bogumił Zug (1733–1807) — architekt dworu saskiego w Warszawie, [w:] Elizeum. Podziemny Salon Księcia. Dla Przyjaciół i Pięknych Pań, red. K. Guttmejer, Warszawa 2016, s. 105–118.
67.
Wiśniewska Jolanta, Wola — ludność 1796–1861, [w:] Historia Woli, red. K. Mórawski, Warszawa 2000, s. 71–78.
68.
Zahorski Andrzej, Rozwój przestrzenny Warszawy, [w:] Warszawa w latach 1526–1795, red. M. Bogucka, M. Kwiatkowska, Warszawa 1984, s. 296–331.
69.
Zieliński Jarosław, Zwierzyniec w Młocinach — u źródeł dziejów, „Nasze Bielany”, 2017, nr 11, s. 13.
70.
Zug Szymon Bogumił. Ogrody w Warszawie i jej okolicach, opisane w roku 1784, „Kurier Niedzielny”, 1898, nr 24, s. 378– 379.
71.
Zug Szymon Bogumił. Ogrody w Warszawie i jej okolicach, opisane w roku 1784, „Kurier Niedzielny”, 1898, nr 28, s. 443–444.
Udostępnij
ARTYKUŁ POWIĄZANY
| eISSN: | 2956-591X |
| ISSN: | 2657-5795 |
Przetwarzamy dane osobowe zbierane podczas odwiedzania serwisu. Realizacja funkcji pozyskiwania informacji o użytkownikach i ich zachowaniu odbywa się poprzez dobrowolnie wprowadzone w formularzach informacje oraz zapisywanie w urządzeniach końcowych plików cookies (tzw. ciasteczka). Dane, w tym pliki cookies, wykorzystywane są w celu realizacji usług, zapewnienia wygodnego korzystania ze strony oraz w celu monitorowania ruchu zgodnie z Polityką prywatności. Dane są także zbierane i przetwarzane przez narzędzie Google Analytics (więcej).
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
